Opactwo Cystersów w Wągrowcu

---

Historia

Geneza opactwa

Klasztor w Wągrowcu, choć formalnie założony pod koniec XIV wieku, zasługuje na miano jednego z najstarszych cysterskich opactw w Polsce. Powstał dzięki fundacji Zbyluta z rodu Paluków, który osadził go w Łeknie, na terenach wągrowieckich. Cystersi przybyli do Łekna z Altenbergu, znajdującego się w pobliżu Kolonii. W 1153 roku na uroczystym zjeździe w Łeknie, Zbylut wręczył im dokument fundacyjny, który do dnia dzisiejszego jest symbolem ich obecności w regionie. Warto dodać, że w 2016 roku oryginalny dokument fundacyjny został wpisany na krajową listę UNESCO Pamięć Świata.

Według współczesnych badań, klasztor w Łeknie mógł być pierwszym cysterskim opactwem, które pojawiło się na ziemiach polskich. Proces lokacji tego obiektu rozpoczął się prawdopodobnie już w 1143 roku. Dzięki aktywności cystersów, do XVIII wieku zgromadzono ogromne dobra ziemskie, rozciągające się od Łekna aż po Wągrowiec, czyniąc to opactwo jednym z najpotężniejszych na ziemiach polskich.

W roku 1319 opat Gotszalk nabył od Sędziwoja Wojciechowicza kilka wsi, w tym Prostynię, co pośrednio przyczyniło się do rozwoju Wągrowca, który w 1381 roku uzyskał prawa miejskie. Niedługo później decyzją cystersów podjęto krok w kierunku przeniesienia klasztoru z Łekna do Wągrowca, co trwało niemal sto lat. Wągrowiec przejął tradycje łękneńskiego opactwa, a historia miasta nierozerwalnie połączyła się z historią klasztoru. W 1451 roku opat Gotfryd wykupił prawa do wójtostwa od wójta Michała, co przekształciło Wągrowiec w miasto wyłącznie należące do zakonu, utrwalając jego status.

Rozkwit i lata świetności

Na przełomie XIV oraz XV wieku rozpoczęto wznoszenie kompleksu klasztornego, a w 1493 roku dokonano konsekracji ołtarza głównego w klasztornym kościele, co zakończyło proces translokacji opactwa. Do połowy XVI wieku przyjmowano tylko niemieckich kandydatów do klasztoru, co zmieniło się w wyniku tzw. polonizacji zakonu. Na mocy działań lokalnych społeczności oraz odpowiednich okoliczności wewnętrznych, obsada opactwa została zmieniona z niemieckiej na polską, co zaowocowało wyborem pierwszego polskiego opata, Andrzeja Dzierżanowskiego, pochodzącego z rodziny szlacheckiej w 1553 roku. W wyniku jego działalności, dotychczasowi niemieccy zakonnicy opuścili klasztor.

Aby wspierać lokalną społeczność, opat Dzierżanowski założył w 1557 roku przy klasztorze szkołę wyższą dla chłopców ze szlachty, co przyczyniło się do rozkwitu zarówno zakonu, jak i samego miasta. Wągrowiec stał się wówczas jedną z najlepiej zarządzanych placówek cysterskich w Polsce. W klasztorze działały znane postacie, takie jak Maciej Łubieński, późniejszy prymas, czy Jakub Wujek, jezuita, który jako uczeń klasztornej szkoły zrealizował słynny przekład Biblii na język polski. Wyjątkowym muzykiem był również Adam z Wągrowca, którego niezwykłe zdolności kompozytorskie zostały odkryte dopiero w początkach XX wieku.

W roku 1580 Wągrowiec stał się miejscem naszej kapituły zakonnej, zwołanej przez Edmunda a Cruce, która miała na celu reformę życia zakonnego. W rezultacie utworzono samodzielną Polską Prowincję Cystersów, do której wchodziły takie miejsca jak Wągrowiec, Koronowo, Oliwa i wiele innych. Zgromadzenie wszystkich opatów podejmowało decyzje mające konsekwencje dla całej prowincji, co znacząco wpłynęło na funkcjonowanie zakonów w regionie.

Sekularyzacja i dzieje współczesne

Po przeszło czterech wiekach działalności, cysterskie opactwo w Wągrowcu zostało zsekularyzowane w 1835 roku, co oznaczało koniec ich obecności w tym miejscu. Zakon został zmuszony do opuszczenia klasztoru, który został przekazany parafii, a obiekty klasztorne zamienione na sąd oraz więzienie. Zlikwidowano również bibliotekę, która w chwili kasaty zawierała przeszło 1940 woluminów. W okresie II wojny światowej kościół i klasztor zostały zamknięte, a ich wnętrza przekształcone na magazyny niemieckie. Zniszczenia osiągnęły zenit w wyniku pożaru, spowodowanego podpaleniem przez wycofujących się okupantów w nocy z 20 na 21 stycznia 1945 roku.

Po wojnie podjęto wysiłki odbudowy, jednak klasztor nigdy nie odzyskał swojego pierwotnego, barokowego blasku. W 1968 roku w murach klasztornych powstał Dom Zasłużonego Kapłana Archidiecezji Gnieźnieńskiej im. ks. Jakuba Wujka, który działał aż do 1997 roku. W 1973 roku zorganizowano w nim Kongres Biblistów Polskich, a w niem skierowali się znani duchowni, w tym kard. Stefan Wyszyński oraz kard. Karol Wojtyła. Obecnie trwają prace nad utworzeniem w klasztorze ośrodka rekolekcyjnego, który ma na celu przywrócenie tego miejsca do jego historycznej roli.

Zabytki

„Zespół klasztorny Cystersów znajduje się w zaszczytnym gronie zabytków, które zostały wpisane do rejestru prowadzonego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. W tym rejestrze można znaleźć:

• kościół klasztorny, który obecnie pełni funkcję parafialną pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, datowany na II połowę XVIII wieku, został odbudowany w latach 1946-1962 (nr AK-I-11a/261 z 14 marca 1933),
• bramę przy kościele klasztornym, również z II połowy XVIII wieku (nr A-180 z 20 lipca 1968),
• budynek klasztoru, który pochodzi z XIV/XV wieku, przeszedł przebudowę w II połowie XVIII wieku oraz odbudowę w latach 1946-1948 (nr kl.IV-73/2/58 z 3 listopada 1958).

Również dawny pałac opatów, znany jako Opatówka, z końca XVIII wieku znajduje się w rejestrze NID (nr A-1165 z 16 marca 1970) i obecnie mieści Muzeum Regionalne.

Kościół klasztorny

Obecna świątynia poklasztorna, poświęcona Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny oraz świętym Piotrowi i Pawłowi, zawdzięcza swój wygląd odbudowie, która miała miejsce po II wojnie światowej. Jest to kościół orientowany, trzynawowy oraz pięcioprzęsłowy, zbudowany na prostokątnym planie w układzie halowym. Budowla zwieńczona jest dachem dwuspadowym oraz dwiema niskimi wieżami położonymi od zachodu. W architekturze utrzymano oryginalne detale, takie jak głowice filarów, wsporniki oraz fragmenty gzymsów, które zdobią motywy roślinne. Dodatkowo, warto zwrócić uwagę na zwornik sklepienny w południowym ramieniu.

Wyposażenie kościoła niegdyś wyglądało okazałe, jednak wiele z jego elementów uległo zniszczeniu w trakcie ostatniego pożaru, co przyczyniło się do jego skromnego charakteru. Ołtarz główny, który powstał w 1960 roku, był inspirowany oryginalnym dziełem z 1799 roku, a jego konstrukcja składa się z kamienia, cegły i gipsu. W centrum znajduje się obraz przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Obudowa ołtarza zdobiona jest kolumnami i pilastrami, natomiast w głównym elemencie ołtarza znajdują się rzeźby świętych Piotra i Pawła w naturalnej wielkości.

W kościele znajdują się również stalle z 1713 roku, które zostały sprowadzone w 1970 roku z katedry gnieźnieńskiej. Dodatkowo, wartością zabytkową jest późnogotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem, datowana na około 1510 rok, która przetrwała z przedwojennego kościoła. Ściany świątyni zdobią tablice upamiętniające ks. Jakuba Wujka oraz Jana Pawła II, który brał udział w kongresie biblijnym.

Osobny artykuł poświęcony temu miejscu można znaleźć pod linkiem: Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Wągrowcu.

Zabudowania klasztorne

Zabudowania klasztorne są integralnie połączone z kościołem klasztornym. Dwa ze skrzydeł klasztornych są obecnie zajęte przez parafię. Wnętrze tych zabudowań kryje wirydarz otoczony krużgankami, w którym znajduje się studnia o głębokości 6 metrów.

---

Oceń: Opactwo Cystersów w Wągrowcu

---